بلوغ دیجیتال یا تحول دیجیتال؟

«بلوغ دیجیتال را به این صورت تعریف می‌کنیم: هم‌راستایی افراد، فرهنگ، ساختار و وظایف سازمان برای رقابت موثر با بهره‌گیری از فرصتهایی که توسط زیرساختهای فناوری چه در درون و چه در بیرون از سازمان فراهم شده‌اند. … چرا بلوغ دیجیتال؟ انتقال کانون توجه از تحول دیجیتال به بلوغ دیجیتال برای سازمانهایی که به دنبال سازگاری با محیط رقابتی رو به دیجیتال هستند، چندین مزیت دارد. 1- بلوغ یک فرایند تدریجی و مستمر است که به مرور زمان آشکار می‌شود. 2- بلوغ تدریجی را نباید با تغییرات نه‌چندان مهم اشتباه گرفت. 3- سازمانها وقتی شروع به بلوغ می‌کنند ممکن است کاملا ندانند که درنهایت چگونه به نظر خواهند رسید. 4- بلوغ فرایند طبیعی است، اما به طور خودکار اتفاق نمی‌افتد. 5- بلوغ هرگز کامل نیست.» (منبع: کژفهمی فناوری، جرالد سی. کین و دیگران، مترجمین دکتر علی شایان و سمیه عالمی، انتشارات سیمای دانش)

سرعت بالای تغییر فناوری در مقایسه با کندی در تغییر «کارکنان و فرهنگ آنها، کسب‌وکارها و فرایندهای مرتبط، و سیاستهای عمومی دولت و ذینفعان»، این موضوع را یادآوری می‌کند که در کنار لزوم ایجاد «تحول دیجیتال» در سازمانها، می‌بایست به طور جدی حرکت مستمر سازمان به سمت «بلوغ دیجیتال» را نیز مورد توجه قرار داد.

معرفی کتاب: ناخدایی دیجیتال

چند سالی است که «دگردیسی (تحول) دیجیتال» و تاثیرات آن بر کسب و کارها نقل محافل دانشگاهی، صنعتی و بازار گشته است و دیگر اهمیت و تحولی که فناوری اطلاعات در کسب و کار ایجاد می‌کند سخن تازه‌ای هم نیست. کمابیش به نوآوریهای دیجیتال که در دوره‌های کوتاه‌مدت بوجود می‌آیند و مدل کسب و کار موجود را تغییر می‌دهند، عادت کرده‌ایم و دیگر از ابداعاتی که  هر چند وقت یکبار می‌شنویم، تعجب نمی‌کنیم. قابلیتهای فناورانه‌ی تحول دیجیتال و فناوری‌های تحول‌آفرین کدامند؟ مدلهای کسب و کار دیجیتال چیستند؟ چه فرایندهایی دارند؟ چه رویکردهای نوین ارزش‌آفرینی سازمانها در عصر دیجیتال وجود دارد؟ چه تاثیری بر تجربه‌ی مشتری دارند و چگونه می‌توانند به تجربه‌‌ی خوشایند او منجر شوند؟ تجربه‌ی کارکنان چطور؟ نمونه‌ها و مثالهای ایرانی هرکدام از این حوزه‌ها کدام سازمانها هستند و چگونه فعالیت می‌کنند؟ شاید از همه مهمتر حکمرانی دیجیتال چیست و سازمانها چگونه می‌توانند نقشه‌ی راهی برای تحقق اهداف تحول دیجیتال داشته باشند؟ و اینکه رهبری تحول دیجیتال چه قابلیتهایی باید داشته باشد؟ اینها برخی از سوالاتی است که کتاب «ناخدایی دیجیتال» (تالیف دکتر مهدی شامی زنجانی و همکارانش، منتشر شده توسط انتشارات محبوب آریاناقلم)، تلاش می‌کند پاسخ دهد.

در ادامه سه قسمت کوتاه از متن کتاب را که نکات مهمی برای رهبران سازمانها ذکر می‌کند، مشاهده می‌کنید:

ناخدای کشتی دیجیتال

… سوالی که احتمالا برای شما هم مطرح شده است این است که راهبری این تحول بنیادین در سازمان برعهده‌ی چه کسی یا چه واحدی است؟ آیا باید به سراغ نقش‌هایی همچون مدیرعامل یا مدیران ارشد اطلاعات، بازاریابی، فناوری و نوآوری برویم یا نیاز به تعریف نقش جدیدی در سازمان داریم؟ برای پاسخ به این سوالها، باید مفهوم حکمرانی دیجیتال را بررسی کنیم. منظور از حکمرانی دیجیتال، نظامی برای راهبری تحول دیجیتال در سازمان است که سیاست‌ها، ساختارها، فرایندها، و سازوکارهایی را برای حصول اطمینان از کسب ارزش و منفعت دیجیتال معین می‌سازد. به طور کلی حکمرانی دیجیتال دو هدف اصلی را دنبال می‌کند: نخست، هماهنگی به منظور اولویت‌بندی، همگام‌سازی، و هم‌راستا‌سازی ابتکارهای دیجیتال در سراسر سازمان؛ دوم، اشتراک‌گذاری کارآمد منابع برای تحقق اهداف تحول دیجیتال.

تحول دیجیتال خود را برون‌سپاری نکنید

یکی از اشتباه‌های رایج برخی سازمان‌ها برون‌سپاری تحول دیجیتال خود به موجودیت‌های بیرونی است. … این موضوع درست همانند تحول در سطح فردی است که در آن افراد باید مسئولیت ایجاد تغییرات بنیادین در زندگی خود را شخصا برعهده بگیرند و به طور جدی درگیر آن باشند. … سازمان‌های ما باید بدانند که تحول دیجیتال خریدنی نیست که آن را سفارش بدهند و برایش چک بکشند و مانند کالایی لوکس درِ سازمانشان تحویل بگیرند. … لازم است تاکید کنیم که این توصیه نفی‌کننده‌ی برون‌سپاری بخش‌هایی از پروژه‌ها و اقدامات تحول دیجیتال سازمان نیست، بلکه تاکید بر جایگاه سازمان در راهبری این تحول است، همان چیزی که که می‌توان در سازمان با عنوان «مرکز فرماندهی تحول دیجیتال» از آن یاد کرد.

جذب یا پرورش رهبران دیجیتال را در دستور کار خود قرار دهید

… رهبر دیجیتال باید «خودسازی» و «سیستم‌سازی» را به طور جدی در دستور کارتان قرار دهد. این رهبرانِ خودساخته‌اند که می‌توانند سایرین را تحت تاثیر قرار دهند و برای تحقق چشم‌انداز متعالی‌شان بسیج کنند. از آنجایی که رهبری یعنی متقاعدکردن و تحت تاثیر قرار دادن دیگران، پس توصیه می‌کنیم برای چگونگی ارتباطتان با سایرین برنامه‌ریزی کنید. رهبران دیجیتال باید به حضور خود در رسانه‌های اجتماعی نیز فکر کنند و از قابلیت این رسانه‌ها برای تعامل با کارکنان، تاثیرگذاری بر آنها، و مربی‌گری آنان بهره جویند، باید رسانه‌هایی داشته باشند که در آنها بنویسند، بگویند، گوش کنند و یاد بگیرند.

از Y2K تا ۱۴۰۰

بسیاری از ما، ماههای پایانی سال 1999 میلادی و مشکل معروف «سال 2000» را که به مسئله‌ی Y2K، the Millennium bug، Y2K bug یا Y2K glitch هم شناخته می‌شد، به یاد داریم. مشکلی که به دلیل استفاده از دو رقم پایانی سال در بسیاری از سیستمهای اطلاعاتی و نرم‌افزارها در انتظار رخ دادن بود. به عنوان مثال بسیاری از برنامه‌نویس‌ها در هنگام طراحی تقویم، صرفا از عدد 95 به جای 1995 استفاده کرده بودند. این موضوع باعث می‌شد بعد از گذر سال 1999 به 2000، تشخیص سال 1900 از 2000 برای کامپیوتر با مشکل مواجه شود (هر دو با 00 نمایش داده شوند) که به مشکلات و خطاهای مختلفی ازجمله تولید اشتباه اطلاعات و نمایش نادرست تاریخ منجر می‌شد. این موضوع درصورت عدم مدیریت صحیح حتی می‌توانست به فاجعه‌های انسانی در سطح بین‌الملل هم بیانجامد. در آن هنگام تمامی شرکتهای حوزه فناوری اطلاعات، شرکتهای استفاده‌کننده از محصولات نرم‌افزاری در سیستمهای مختلف و حتی کارشناسان فناوری اطلاعات و برنامه‌نویس‌ها در کشورهای مختلف (ازجمله ایران) تمامی سیستمها را بررسی کرده و درصورت لزوم اقدام به بروزرسانی سامانه نمودند.

از Y2K تا 1400

با توجه به آن تجربه، شاید فکر نمی‌کردیم امکان بروز چنین مشکلی مجددا مطرح شود ولی حالا که در ماههای پایانی سال 1399 شمسی و ورود به سال 1400 هستیم، با توجه به افزایش اهمیت و نقش حیاتی فناوری اطلاعات در فعالیت‌های شرکتهای کوچک و بزرگ، لزوم بازنگری و کسب اطمینان از عملکرد صحیح سامانه‌ها دراین‌زمینه ضروری می‌باشد؛ چرا که برخی از سیستم‌های اطلاعاتی بویژه آنهایی که هنوز از فناوری‌های قدیمی نسل اول و دوم استفاده می‌کنند ممکن است از فیلدهای مرتبط با تاریخ 4 رقمی استفاده نکرده و درصورت عدم اصلاح به موقع، ضررهای جبران‌ناپذیری به کسب و کار وارد شود. نکته‌ی حائز اهمیت اینکه به دلیل تعدد و فراوانی سیستمهای مختلف در بسیاری از سازمانها، این مخاطره (هرچند احتمال آن کم باشد) می‌بایست در تمامی سازمانهای دولتی و خصوصی، کسب و کارهای کوچک و بزرگ، توسط توسعه‌دهندگان و پشتیبانی‌کنندگان سیستم‌ها مورد بررسی دقیق قرار گیرد.

معرفی کتاب: سیستمهای اطلاعاتی مدیریت

مدتی است که یکی از منابع اصلی کنکور دکتری رشته مدیریت فناوری اطلاعات کتاب «سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت» نوشته «کنت لاودن» و «جین لاودن» می‌باشد. این کتاب منبع درسی کلاس MIS در دوره کارشناسی ارشدم نیز بود.

سیستمهای اطلاعاتی مدیریت

کتابی که اخیرا مطالعه کردم ویراست یازدهم کتاب Management Information System ترجمه‌ی «سید اکبر مصطفوی» و «سید مجتبی حسینی» بود که توسط انتشارات فدک ایساتیس در سال 1392 منتشر شده است. درخصوص کتاب حاضر نکاتی به شرح ذیل قابل ذکر می‌باشد.

1- حوزه فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی بسیار گسترده و تخصصی می‌باشد. حالا کنار این مباحث تخصصی، سرفصل‌های مدیریتی را نیز اضافه کنید. به همین دلیل است که کتاب تبدیل به ملقمه‌ای می‌شود از مباحث متنوع و گسترده با عمق بسیار کم. همین امر، دلیل سختی نگارش چنین کتابهایی است که تلاش می‌شود حوزه‌های متنوع سیستم‌های اطلاعاتی مدیریت را به صورت چکیده و مختصر پوشش دهند. باز هم به ویژگی‌های فوق، سرعت رشد و تغییر در این میدان را نیز اضافه کنید. (تا زمان نگارش این متن، ویرایش شانزدهم کتاب منتشر شده و بروزرسانی‌های زیادی را در این زمینه شاهد بوده‌ایم) از این منظر نویسندگان کتاب کار بسیار بزرگی را انجام داده و خواهند داد. با اینحال کتاب علیرغم حجیم‌بودن، توضیحات کوتاه و ابتری از سرفصلهای مختلف را ارائه می‌دهد. درواقع صرفا سرنخ‌هایی را به مخاطب نشان می‌دهد تا درصورت علاقه‌مندی به مطالعات عمیق‌تری در آن حوزه بپردازد.

2- نویسندگان سعی کرده‌اند با نقل مثالها و تمرین‌های خوبی برای مخاطبان به درک مطالب کمک بیشتری کنند. این مثالها هم در ویرایش‌های مختلف تغییر کرده است. همچنین مطالب کمک‌آموزشی که اضافه بر کتاب در اینترنت وجود دارد و توسط انتشارات تولید شده است، می‌تواند در یادگیری هر چه بیشتر مفاهیم موثر باشد.

3- ترجمه روان و خوبی انجام شده است. کیفیت چاپ کتاب مناسب و دارای صفحه‌بندی حرفه‌ای می‌باشد. درخصوص واژه‌های تخصصی در مواقعی مترجم مجبور به استفاده از واژه‌های نامأنوس شده است که در ترجمه کتابهای تخصصی زیاد پیش می‌آید. در انتهای کتاب واژه‌نامه انگلیسی و مترادفهای فارسی آورده شده است ولی با توجه به اهمیت کلمات انگلیسی واژه‌های تخصصی، بسیار بهتر بود اگر مترجمین کلمات اصلی را در زیرنویس همان صفحات منتشر می‌کردند و خواننده مجبور نمی‌شد به صفحات انتهایی یا اینترنت مراجعه کند.

بازنشستگی اجباری در مشاغل فناوری اطلاعات

بسیار شنیده‌ایم و دیده‌ایم شغلهای سنتی در حال حذف بی‌رحمانه هستند و مشاغل مدرن با تکیه بر فناوری اطلاعات در حال رشد و جایگزینی آنها. زنگ خطری را به درستی به صدا در آوردیم برای شاغلان سنتی. حتما مثالهای بسیاری را هم سراغ دارید.

بسیاری از ما متخصصان علوم فناوری اطلاعات هم با مطالعات و بروزرسانی‌های دانش مربوط تخصص خودمان غره هستیم به اینکه در لبه‌ی تکنولوژی حرکت می‌کنیم و اوضاع خوبی داریم. با خیال راحت به امید آینده‌ای روشن در حال آموختن انواع علوم تخصصی از حوزه شبکه گرفته تا برنامه‌نویسی، سرویس‌های مختلف، مجازی‌سازی، امنیت و … هستیم. بعضی‌ها به استخدام شرکتهایی درمی‌آییم که زیرساختهایشان را خودشان راه‌اندازی و پشتیبانی می‌کنند و بعضی‌ها به صورت فریلنسر، پروژه بعد از پروژه قرارداد می‌بندیم و از این شرکت به آن شرکت نقل مکان می‌کنیم.

اما بعضا غافل هستیم از سرعت وحشتناک رشد تکنولوژی. حتی اگر بتوانیم سرعت حرکتمان را با سرعت پیشرفت در حوزه تخصصی خودمان هماهنگ کنیم با رشد افسارگسیخته‌ای در حوزه‌های ابری مواجه هستیم که حواسمان به آن نیست. چرا؟ چون در ایران هنوز زیرساخت ارائه سرویسهای ابری آنچنان توسعه نیافته و از طرف دیگر به دلایل مختلف (ازجمله تحریم‌ها، هزینه‌های دلاری خرید خدمات یا اجاره تجهیزات مبتنی بر ابر؛ توجه به بومی‌سازی (از نوع خودکفایی داخل سازمانی و نه ملی) و عدم اعتماد به سرویسهای بین‌المللی (به درستی) در بسیاری از سازمانهای دولتی)، استفاده از سرویسهای ابری توسعه نیافته و به چشم نمی‌آید.

لذا اتوماتیک شدن تمامی تنظیمات مربوط به تجهیزات شبکه به بهترین نحو ممکن به راحتی drag&drop، اجاره و انجام تنظیمات هر تجهیز شبکه‌ای که فکرش را بکنید و استفاده در بستر شبکه خودمان در سریعترین زمان ممکن، راه‌اندازی سرویس ایمیل اکسچنج یا شیرپوینت مایکروسافت با تمامی تنظیمات امنیتی لازم مبتنی بر ابر مانند آب خوردن و بسیار بسیار سرویسهای دیگر که با عنوان IaaS و PaaS شناخته می‌شوند را نمی‌بینیم. دور نیست زمانی که حتی در حوزه فناوری اطلاعات نیز متخصصان یا مجبور به جذب در شرکتهای مادر فروشنده سرویس و زیرساخت شوند و یا مجبور به بازنشستگی. شاید بدبینانه به نظر بیاید ولی به هر حال اگر دقت نظر لازم را نداشته باشیم ممکن است روزی ما هم مانند رانندگان آژانس‌ها شروع کنیم به اعتراض به شرکتهای بزرگی که ما را از کار بیکار کرده‌اند.

در مجموع نگاه استراتژیک و مشاهده روند تغییر مشاغل فقط مختص مشاغل سنتی نیست؛ همه‌ی ما باید آن را مد نظر داشته باشیم.

IaaS: Infrastructure as a Service *

PaaS: Platform as a Service *

محتوای فارسی حوزه فناوری اطلاعات؛ فرصتها و تهدیدها

از دوران دانشگاه آموخته‌ایم کتابهای تخصصی را به زبان اصلی مطالعه کنیم که البته دلایل متعددی نیز دارد. اما در نمایشگاه کتاب امسال، به دلیل کنجکاوی، تقریبا از تمام غرفه‌های دانشگاهی و تخصصی علوم کامپیوتر با دقت بازدید کردم تا ببینم کتابهای فارسی حوزه فناوری اطلاعات چه وضعیتی دارند. چیزی که دیدم غیرقابل تصورتر از آن چیزی بود که فکر می‌کردم. بسیاری از کتابهای تخصصی در زمینه‌هایی که خیلی هم کاربرد دارد، یا وجود نداشت (مثلا اکسچنج) و یا اگر بود برای نسخه‌های قدیمی آن موضوع بود (مثلا شیرپوینت 2013) چه برسد به تخصصهایی که در ایران کاربرد کمتری دارد. (مثلا اوراکل) در این زمینه ذکر نکات ذیل را خالی از فایده نمی‌بینم.

1- قدر مسلم وجود اصطلاحات تخصصی در حوزه فناوری اطلاعات، ضعفهای زیادی که در ترجمه اینگونه محتواها وجود دارد و اینکه بالاخره هنگام استفاده از دانش باید با زبان انگلیسی از ابزارها استفاده کنیم، باعث شده تا ترجیح و توصیه اغلب متخصصان، مطالعه پی‌دی‌اف انگلیسی آن موضوع باشد اما بخواهیم یا نخواهیم، افراد بسیاری هستند که به دلایل مختلف نمی‌خواهند یا نمی‌توانند انگلیسی مطالعه کنند و مفهوم کامل آن را درک نمایند. علاوه بر این نباید دست روی دست گذاشت و به بهانه‌های مختلف شاهد تضعیف روز به روز بیشتر زبان فارسی در مقابل زبان انگلیسی در این علوم باشیم. متخصصانِ دست به قلمی داریم که می‌توانند ترجمه‌های مناسب یا حتی تألیفهای خوبی انجام دهند.

2- شاید به روز شدن مستمر علوم کامپیوتری و به صرفه نبودن چاپ کتاب فارسی در این زمینه باعث شده تا حتی در زمینه‌های پرکاربرد و دارای علاقه‌مندان زیاد (مانند سئو)، کتابهای جامع و مناسبی منتشر نشود.

3- یکی دیگر از مشکلات چاپ کتابهای تخصصی فناوری اطلاعات، تعداد مشتریان محدود در زمینه‌های خاص می‌باشد که منجر به عدم صرفه اقتصادی این کتابها می‌شود.

4- افراد زیادی را دیده‌ام که چون منبع فارسی وجود ندارد و حوصله یا توان مطالعه منبع انگلیسی را هم ندارند، دانش خود را در زمینه‌ حرفه‌شان، به روز رسانی نمی‌کنند و از ویژگیهای جدید نسخه‌های اپلیکیشن مورد استفاده‌شان بی‌اطلاع هستند. معمولا این افراد به صورت موردی با توجه به نیازی که به وجود می‌آید (نه اینکه خودشان با مطالعه‌ی جامع کارکردهای جدید به وجود آورند) به جستجو در اینترنت می‌پردازند و پاسخ سوالاتشان را در پرسش و پاسخهای فرومها و یا آموزشهای موردی و مقاله‌ای پیدا می‌کنند. یکی از دلایل عدم استفاده از تمام تواناییهای یک پلتفرم یا نرم‌افزار، می‌تواند همین موضوع باشد. دیگر آفت این نوع عملکرد، عدم ارتقای اپلیکیشن مورد استفاده می‌باشد. (چیزی که اغلب ما ایرانیها درگیر آن هستیم و به عنوان مثال ساده با وجود آمدن ویندوز 2016 سرور هنوز بسیاری از مدیران شبکه از ویندوز 2008 استفاده می‌کنند.)

5- حتی در زمینه‌های موردی که دارای اهمیت زیادی هستند نیز کمبود محتوای فارسی مناسب را مشاهده می‌کنیم. به عنوان مثال موردی که اخیرا درخصوص باج‌افزارها پیش آمده است را مرور کنیم: حتما درباره باج‌افزاری که بسیاری از سیستمهای کامپیوتری چه در داخل ایران و چه خارج از ایران آلوده کرده، شنیده‌اید. روز اول که اخبار این باج‌افزار منتشر شد، سریعا به جستجو در اینترنت پرداختم تا اقداماتی برای جلوگیری از آلودگی در شبکه سازمانی انجام دهم. با گذشت بیش از 10 روز از انتشار خبر این حمله‌های سایبری، بهترین مستند فارسی که می‌شود به آن مراجعه کرد اطلاعیه‌های خوب اما ناقص «مرکز ماهر» است. مابقی معمولا اخبار و تکرار نقل قولهای سطحی بود از بدافزاری که بسیاری از سازمانها و کامپیوترهای ما را در سطح کشور تهدید می‌کند.

اما مجموع موارد فوق‌الذکر، فرصتها و تهدیدهایی را ایجاد می‌کند. مثلا یادگیری تخصصهایی که کتاب فارسی کمتری دارند معمولا پردرآمدتر است. بعضی افراد و موسسات که فضا را خوب رصد کرده‌اند نیز اقدام به تولید ویدئوهای آموزشی فارسی نموده‌اند. این اقدام ارزشمند هم آسانتر از انتشار کتاب و مقاله است و هم کم‌هزینه‌تر، ضمن اینکه به روز کردن محتوای ویدئوها سریعتر اتفاق می‌افتد. اما نکته اینجاست که ویدئوی آموزشی می‌بایستی مکمل مکتوبات باشد نه جایگزین. (ویدئو معمولا برای مراجعه مجدد و به قولی ریویوو راحت نیست؛ کمتر ویدئوهای جامع آموزشی وجود دارد و اگر هم وجود داشته باشد به جهت زحمت زیادی که برای تولید آن کشیده شده و جلوگیری از تکثیر غیرمجاز، استفاده از آن سخت‌تر از ویدئوهای پراکنده است؛ در ویدئو چون می‌بینیم احساس می‌کنیم که مطلب را آموخته‌ایم و نیازی به تمرین نیست ولی در مطالعات مکتوب معمولا دست به کامپیوتر می‌شویم و خودمان تمرین می‌کنیم که اثربخش‌تر می‌باشد؛ معمولا کتاب محتوای غنی‌تری نسبت به ویدئو دارد؛ کتاب سریعتر از ویدئو مطالعه می‌شود و کمتر وقت‌گیر است؛ در مطالعه کتاب تمرکز بیشتری داریم) ولی از آنجایی که معمولا متخصصان پلتفرم یا نرم‌افزارهای خاص، درآمد خوبی دارند و به دنبال کسب درآمد از آموزش نیستند و یا حتی تعداد معدودی تمایل به انتشار آموخته‌هایشان ندارند، متأسفانه تعدادی از ویدئوها توسط برخی افراد با دانش ناقص تولید می‌شود که ممکن است دانشجو را به بیراهه ببرد.

درمجموع لازم است با توجه به گسترش روزافزون فناوری اطلاعات و مشاغل نوینی که در این حوزه پدید می‌آید و نیز اثرگذاری بسیار زیاد محتوای فارسی به روز و غنی این حوزه در وضعیت کلان کشور، همچنین با عنایت به اینکه معمولا بخش خصوصی نمی‌تواند اینگونه محتوا را به سرعت منتشر نماید (به دلایل ذکر شده)، لازم است دولت با حمایت و اتخاذ راهکارهای صحیح برای رفع اینگونه مشکلات نقش پررنگتری داشته باشد.